Czy Prezydent może ułaskawić osobę, która nie została skazana prawomocnym wyrokiem sądu?

W dniu 16 listopada 2015 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podjął decyzję o zastosowaniu prawa łaski wobec czterech byłych wysokich rangą funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Sprawa ta zyskała wyjątkowy charakter, stanowiąc precedens w historii Polski, gdyż po raz pierwszy ułaskawienie obejmowało osoby, które nie były jeszcze skazane prawomocnym wyrokiem sądu, a zatem formalnie uznawane były za niewinne. Taki sposób zastosowania prawa łaski nosi nazwę abolicji indywidualnej.

Skutki tej decyzji Prezydenta pozostają w centrum debaty publicznej do dzisiaj, w szczególności wśród prawników. Ostatnim przejawem kontrowersji jest uchwała Sądu Najwyższego, w której stwierdzono, że Prezydent nie może zastosować prawa łaski przed uprawomocnieniem się wyroku skazującego. Aby rozstrzygnąć, który z tych organów - Prezydent czy Sąd Najwyższy - ma w tej sprawie rację, niezbędne jest dokładne przeanalizowanie regulacji konstytucyjnych odnoszących się do tego zagadnienia.

Warto przyjrzeć się szczegółowo konstytucyjnym zapisom dotyczącym prawa łaski oraz jego relacji do postępowań sądowych. Owa debata nie tylko rzuca światło na interpretację prawa, ale również podkreśla fundamentalne aspekty związane z praworządnością i równością wobec prawa – wyjaśnia prawnik M.Radajewski ze Szkoły Prawa Uniwersytetu SWPS we Wrocławiu.

Czym w ogóle jest prawo łaski?

Prawo łaski (zgodnie z art.139 Konstytucji RP jest instytucją prawną umożliwiającą organowi państwowemu, zazwyczaj głowie państwa, udzielenie ulgi lub złagodzenie kary osobie skazanej lub oskarżonej o popełnienie przestępstwa. Udzielenie prawa łaski polega na umorzeniu, złagodzeniu lub odroczeniu wykonania kary. Jest to swoiste uprawnienie władzy wykonawczej do interwencji w sferze sprawiedliwości karno-administracyjnej.

W praktyce, prawo łaski może obejmować różne formy, takie jak ułaskawienie, złagodzenie kary, warunkowe przedterminowe zwolnienie z więzienia, czy też odroczenie wykonania kary. Głównym celem prawa łaski jest uwzględnienie okoliczności łagodzących oraz aspektów humanitarnych, które mogą mieć wpływ na sprawiedliwe rozstrzygnięcie danej sprawy kryminalnej.

Zgodnie z wykładnią przepisów – według wykładni prawników nie można zastosować prawa łaski wobec długu zaciągniętego u osoby prywatnej lub nie może dotyczyć zwolnienia z płacenia podatków.

Pomimo pewnych kontrowersji związanych z zastosowaniem prawa łaski, jest ono postrzegane jako narzędzie umożliwiające elastyczne i indywidualne podejście do przypadków kryminalnych, uwzględniające aspekty humanitarne i sprawiedliwość. Jednakże, decyzje dotyczące prawa łaski mogą wywoływać kontrowersje społeczne i polityczne, zwłaszcza gdy dotyczą osób skazanych za poważne przestępstwa.

Czy abolicja indywidualna wchodzi w zakres prawa łaski?

I tu zaczyna się spór prawników. Według prawników, którzy są zwolennikami tej tezy, prawo łaski może przybrać formę abolicji indywidualnej. Abolicja indywidualna to specyficzna forma prawa łaski, która polega na ułaskawieniu jednostki lub grupy osób w sposób indywidualny, niezależnie od ogólnej sytuacji prawnej czy kryminalnej kraju. Jest to forma łaski, która jest udzielana konkretnym osobom, zazwyczaj ze względu na okoliczności indywidualne ich sprawy.

W kontekście prawa karnego, abolicja indywidualna może być stosowana przed prawomocnym wyrokiem sądu, co oznacza, że osoba objęta łaską nie została jeszcze skazana. W przeciwnym razie, gdy abolicja indywidualna jest stosowana po wydaniu wyroku, może skutkować umorzeniem kary, złagodzeniem jej wymiaru lub odroczeniem jej wykonania.

Argumentują to tym, że Konstytucja tego nie wyklucza.

Według drugiej grupy prawników, którzy twierdzą inaczej. Mianowicie Konstytucja to fundamentalny akt prawny określający podstawowe zasady i struktury państwa oraz prawa i wolności obywateli. Stanowi ona najwyższy akt prawa w danym kraju i pełni funkcję fundamentalnego dokumentu regulującego stosunki między władzami państwowymi, a także relacje między państwem a obywatelami. O ile nie wyklucza takiego zastosowania to konstrukcja przepisu art. 139 Konstytucji wskazuje na brak możliwości zastosowania abolicji indywidualnej jako prawa łaski.

Wyklucza on dosłownie: „prawa łaski nie stosuje się wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu”. W tym zdaniu wyraźnie zaznacza się intencję wykluczenia ewentualności łagodzenia wyroków Trybunału Stanu, który zajmuje się przypadkami naruszeń prawa przez najwyższych urzędników państwowych, w tym także Prezydenta. Poprzez odniesienie się do "skazanych" w tym kontekście, sugeruje się, że to jedynie o nich mówi przepis. Bez tego wyjaśnienia przepis mógłby stanowić paradoksalne ograniczenie, nie pozwalając na ułaskawienie osób skazanych przez Trybunał Stanu, ale jednocześnie dopuszczając możliwość ułaskawienia przed wydaniem wyroku. W ten sposób jednak przepis nie spełniałby swego głównego celu, jakim jest blokada możliwości uznaniowego ułaskawienia kluczowych postaci państwowych sądzonych za ewentualne naruszenia prawa związane z ich pełnionymi funkcjami.

Przy braku jasności w zapisach konstytucji przemawia za tym również ogólnie przyjęta zasada ścisłej interpretacji wyjątków w prawoznawstwie. Prawo łaski stanowi wyjątek od zasady niezależności sądownictwa, gdyż umożliwia Prezydentowi ingerencję w sferę stosowania sankcji, co zazwyczaj jest zastrzeżone dla władzy sądowniczej. W przypadku wątpliwości prawników co do zakresu prezydenckiego prawa łaski, zazwyczaj przyjmuje się jego jak najbardziej ograniczony zakres. Z tego powodu abolicja indywidualna w kontekście Konstytucji RP uważana jest za niedopuszczalną.

Jak to jest z przypadkiem czterech panów z CBA?

W kontekście omawianej sprawy byłych funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego, istnieje pewna niepewność co do charakteru ułaskawienia, czy rzeczywiście można je zakwalifikować jako abolicję indywidualną. Owa niepewność prawników wynika z faktu, że ci funkcjonariusze zostali skazani przez sąd I instancji, co oznacza, że istniał już wyrok, od którego teoretycznie mogli zostać uwolnieni.

Jednakże, należy pamiętać o zapisie zawartym w Konstytucji w art. 42 ust. 3, który stwierdza, że "każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie potwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu". Odnosząc się do wspomnianego artykułu Konstytucji, który mówi o "skazanych", można argumentować, że odnosi się on do osób skazanych prawomocnie. Każdy prawnik wie, że skazani nieprawomocnie, zgodnie z art. 42 ust. 3 Konstytucji, są traktowani jako "niewinni", a między pojęciem "skazanych" i "niewinni" zachodzi logiczny stosunek wykluczania. W związku z tym, ułaskawienie osoby skazanej nieprawomocnie można interpretować jako formę abolicji indywidualnej.

Ostateczna ocena charakteru ułaskawienia może zależeć od interpretacji prawa oraz kontekstu konkretnego przypadku. Warto wziąć pod uwagę, że system prawny jest złożonym obszarem, a interpretacja przepisów może podlegać analizie ze strony specjalistów prawa.

Stanowisko sądów wobec prawa łaski?

Zgodnie z wykładnią prawa i prawników, w Polsce stanowisko sądów wobec prawa łaski jest związane z obowiązującymi przepisami konstytucyjnymi i ustawowymi. W polskim systemie prawnym prezydenckie prawo łaski jest uznawane za prerogatywę Prezydenta RP, a decyzje w tej kwestii są uważane za akty władzy wykonawczej. Oto kilka kluczowych aspektów dotyczących stanowiska sądów w Polsce w kontekście prawa łaski:

1. Brak Bezpośredniej Kontroli Sądowej: W Polsce sądy nie mają bezpośredniej kompetencji do kontroli decyzji dotyczących prawa łaski. Oznacza to, że decyzje Prezydenta RP w tej sprawie nie są poddawane rutynowej kontroli sądowej.
2. Kontrola Przestrzegania Zasad Prawnych: Chociaż sądy nie mogą bezpośrednio oceniać samej decyzji łaski, to mogą kontrolować, czy procedury prawne związane z tym procesem zostały przestrzeżone. Na przykład, jeśli istnieją wątpliwości co do zgodności zasad procedury, sądy mogą podjąć analizę tego aspektu.
3. Rola Sądu Najwyższego: Sąd Najwyższy w Polsce, będący najwyższym organem sądowym, może odgrywać kluczową rolę w ewentualnych sporach dotyczących prawa łaski. Sądy niższych instancji także mogą być zaangażowane, jeśli konkretna sprawa dotyczy przestrzegania prawnej procedury.
4. Zasada Niezawisłości Sądownictwa: Zasada niezawisłości sądownictwa jest fundamentalna w polskim systemie prawnym. Oznacza to, że sądy powinny działać niezależnie od władzy wykonawczej i ustawodawczej. W związku z tym, choć sądy nie oceniają samej decyzji łaski, to ich rola w kontrolowaniu przestrzegania procedur wynika z zasady równości władz.

Podsumowując, w Polsce sądy nie mają bezpośredniej kompetencji do oceny decyzji w sprawie prawa łaski, jednak mogą kontrolować przestrzeganie procedur prawnych związanych z tym procesem. Również Sąd Najwyższy może być zaangażowany w przypadku ewentualnych sporów prawnych związanych z prawem łaski.

Reasumując cały spór, jak twierdzi każdy prawnik odbywa się nie o samą zasadę czy charakter zastosowania prawa łaski, ale o możliwość, z której skorzystał Prezydent. Według większości prawników nie miał on możliwości dokonać tej procedury z uwagi właśnie na treść przepisów i inne powiązane prawa osób, których dotyczy nałożone prawo łaski. Mają one możliwość do dalszej drogi prawnej (uniewinnienie, zadośćuczynienie itd.), którą przy abolicji indywidualnej zamyka się. Oczywiście po wyczerpaniu drogi odwoławczej i uzyskania mimo to prawomocnego wyroku skazującego prezydent miałby możliwość zastosowania prawa łaski.

Powyższa informacja wskazuje, że Sąd Najwyższy uznał, iż zakaz ułaskawiania przez Prezydenta RP osób skazanych przez Trybunał Stanu, zawarty w art. 139 Konstytucji RP, obejmuje cały ten artykuł, a nie tylko skazanych przez Trybunał Stanu. Oznacza to, że cała regulacja art. 139 dotyczy "innych osób skazanych", a nie tylko tych, które zostały skazane przez Trybunał Stanu.

W praktyce, taka interpretacja oznaczałaby, że Prezydent RP nie ma kompetencji do stosowania prawa łaski wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu ani innych osób skazanych. Zasada ta miałaby obejmować wszelkie przypadki skazania, niezależnie od organu sądowego, który wydał wyrok.

Warto zauważyć, że interpretacje i decyzje sądów mogą ulegać zmianom, a konkretna interpretacja prawa może zależeć od kontekstu danej sprawy oraz interpretacji konkretnych przepisów prawnych zarówno przez Sąd Najwyższy jak i prawników.